Haalbaarheidsstudie herbestemming kerkgebouwen

De studie betreft een onderzoek onder leiding van het team Vlaams Bouwmeester naar een nieuwe toekomst voor de vele Vlaamse parochiekerken die in de loop der tijd in onbruik zijn geraakt. Deze kerken bevinden zich vaak in het midden van een gemeenschap en bezitten een bouwkundige, historische en culturele waarde.

Er worden verschillende kerken parallel onderzocht waarbij een historisch en een ruimtelijk onderzoek van de bestaande toestand insteken vormen voor het ontwerpend onderzoek. Dit ontwerpend onderzoek bestaat uit de aftoetsing van 4 scenario’s van her- en/of nevenbestemming en gaan van de kleinste ingreep tot drastische verbouwingen en/of toevoegingen. Het 4^e scenario is telkens een droomscenario dat expliciet buiten de lijntjes kleurt. Een finaal voorstel wordt daarna op basis van de scenario’s nog een stap verder uitgewerkt en tevens financieel geraamd.

De methode van Collectief Noord om tot relevante onderzoekspistes te komen, is de sterk contextuele benadering. Steeds vertrekken we van een nauwkeurige analyse van hoe het kerkgebouw zich positioneert binnen de dorpskern. Vanuit deze inzichten blijkt het vaak zinvol om in te zetten op het herwaarderen van de publieke ruimte rond de kerk. Door deze benadering worden de scenario’s voor de kerk zelf op een evidente wijze het verlengde van de publieke ruimte, zoals op het bekende Nolli-plan van Rome. Het kerkgebouw krijgt opnieuw een rol op de scene van de publieke ruimte. Deze vernieuwde rol is steeds een sturend principe in de verdere uitwerking van de scenario’s.

Het programma van her- en/of nevenbestemming wordt als vertrekpunt door de gemeente meegegeven en gaat van columbariumkerk, gemeenschaphuis, tentoonstellingsplaats, concertzaal, bibliotheek, enz. tot combinaties van het voorgaande. Maar dit programma wordt steeds opgevat als een aanzet en niet als een doel op zich. In de scenario’s wordt de ruimte nooit helemaal gevormd naar een functie. Het kerkgebouw heeft in zich de mogelijkheid om een ruim scala aan activiteiten voor de gemeenschap een plaats te geven. Deze mogelijkheid om verschillende functies te bevatten wordt dus steeds actief meegenomen. Parallel- of nevengebruik creëert immers een boeiende overlap en biedt kansen op ontmoeting.

De kwestie van haalbaarheid is voor de parochiekerken zeker op zijn plaats. Verschillende kerken blijken erg verouderd en hebben dringend grote kosten nodig. Tegelijkertijd wil een publieke investeerder vaak op korte termijn een project organiseren, terwijl de gemeenschap misschien eerder gebaat is met een langzaam groeiend traject. Zo worden groeiscenario’s bekeken gaande van minimumingrepen om de kerken te her- en/of nevenbestemmen tot het volledig herbouwen of soms zelfs (gedeeltelijk) slopen van de kerk. Ook een deel van de kerksite verantwoord en kwalitatief vermarkten in functie van het genereren van opbrengsten behoorde tot de mogelijkheden.

Maar wat je kan doen wordt in onze lezing sterk bepaald door het bestaande karakter, de sfeer en de erfgoedwaarden. Deze kwaliteiten tonen zich vaak als een lappendeken van historische lagen. Het idee van de collage is daarom continu aanwezig doorheen het project. De aanwezige kenmerken worden steeds opgevat als aanleiding om in te grijpen in het gebouw waar het zinvol lijkt. We lezen de ruimtes en de vormentaal en trachten ze op een hedendaagse manier te interpreteren en opnieuw toe te passen. Vele ruimtelijke kwaliteiten – bv: licht, verhouding,… – worden zo op een vanzelfsprekende manier meegenomen naar de toekomst.

Op 1 december 2021, na afronding van alle studies, werd het verhaal van dit traject verteld in een Smalltalk-lezing van Vlaams Bouwmeester. Deze kan integraal herbekeken worden via deze link: https://vimeo.com/652888284